Jesienią 1932 roku Dom Sztuki w Morawskiej Ostrawie zorganizował indywidualną wystawę Jana Zrzavého, stanowiącą przekrojową prezentację jego malarstwa i rysunku. Wystawa stała się znaczącym wydarzeniem. Artysta odwiedził Morawską Ostrawę, uczestniczył w wernisażu, zjechał do kopalni głębinowej i otrzymał zlecenia na portrety członków rodzin miejscowej elity. Ponadto w Ostrawie odkrył nowy motyw malarski – czarne hałdy na przedmieściach, które zainspirowały go do namalowania sugestywnych obrazów przed połową lat trzydziestych i ponownie na początku lat pięćdziesiątych. Ostrawa znaczyła dla niego więcej niż jakiekolwiek inne ówczesne czeskie i morawskie miasto, z wyjątkiem Pragi, którą podziwiał, ale według własnych słów nie potrafił namalować zgodnie ze swoimi wyobrażeniami. Po osiemdziesięciu latach dzieło Jana Zrzavého powraca do Ostrawy w obszernej, wewnętrznie zrytmizowanej selekcji jego twórczości życiowej.

Jan Zrzavý (1890–1977) należy do najważniejszych postaci czeskiej sztuki XX wieku. Jego bogata, różnorodna twórczość była świadkiem dwóch wojen światowych i wielu politycznych zawirowań. Między najstarszym obrazem obecnej wystawy (Drzewa, 1907) a obrazem końcowym (Niebieska głowa, 1974) upłynęło sześćdziesiąt siedem lat. Dzieło niewielu czeskich malarzy może być przedstawione w tak dużym przedziale czasowym, nie tracąc przy tym napięcia, koncentracji czy ciągle rozwijającego się wyrazu. Jeszcze zanim namalował pierwszy obraz, za który uważał Dolinę smutku (1907), Zrzavý przyswoił wiele inspiracji: spośród nich warto wymienić twórczość pisarza Julia Zeyera, która przemawiała do niego przez całe życie, oraz głównego przedstawiciela włoskiego renesansu Leonarda da Vinci. O ich wpływie nie przestawał wspominać od młodości aż do dojrzałego wieku, kiedy mówił o nich w ulubionym programie radiowym „Jan Zrzavý wspomina dom, dzieciństwo i młode lata”, wydanym również w formie książkowej. Oboje stanowili dla niego wybitnych artystów, niedościgniony wzór, którym nie tylko długo się inspirował, ale z którym również w skomplikowany sposób się mierzył.

Wystawa koncentruje się na śledzeniu powiązanych i przeplatających się tematów Jana Zrzavého, do których zbliżał się przez dziesięciolecia lub do których wracał po wielu latach, gdy uważał, że znalazł najodpowiedniejszy sposób ich wyrażenia. Zrzavý miał inny stosunek do czasu niż przedstawiciele sztuki nowoczesnej i różnych kierunków, czy to kubizmu, czy surrealizmu. Na wystawach zbiorowych jego dzieło wykraczało poza ustalone ramy, a samodzielnymi retrospektywami wzbudzał niezwykłe zainteresowanie publiczności, która w latach sześćdziesiątych przypisała mu rolę szeroko uznawanej i cenionej osobowości, budzącej niemal nabożny szacunek. Twórczość Jana Zrzavého, którego artystyczne dziedzictwo zarządza Narodowa Galeria w Pradze, zawiera wiele wewnętrznych motywów, które nie dotyczą tylko wspólnych tematów, ale przede wszystkim przecinających się uczuć, którym często nadawał inną formę, i ponownie pojawiających się typów nastrojów, ujętych podobnymi podejściami kompozycyjnymi. Z prac Jana Zrzavého przed widzami wyłaniają się twarze, przypowieści, tęsknoty i rozkosze, ale także wysokie ideały artystyczne, wyrażone w związku z poezją i kulturą antyczną. Zmienność jego postawy można śledzić w stosunku do krajobrazu, pojmowanego jako miejsce, które nie musi mieć nic wspólnego z naturą.

Struktura monograficznej wystawy wynika z charakteru pracy Zrzavého, z jego pojmowania człowieka i miejsca. Od najwcześniejszego po końcowy okres można śledzić temat twarzy, przedstawiający zasadnicze spotkanie autora z samym sobą na początkowych Autoportretach (1908), pochodzących z pierwszych lat jego doświadczenia malarskiego, oraz na późnych Autoportretach (1964–1965), które rysował, mając siedemdziesiąt pięć lat. Twarz była dla Zrzavého jednocześnie spotkaniem z kimś, komu chciał być bliski, czy to był Chrystus (kilkakrotnie nawet pojawił się w temacie Ecce homo), czy Juliusz Zeyer, którego duchowymi portretami zajmował się około 1950 roku. Zrzavý bardzo wcześnie rozpoznał w sobie pewne nośne życiowe uczucie, z którego mógł czerpać inspirację i które sam określił jako melancholię. Po raz pierwszy przedstawił ją na pastelu Dolina smutku (1907), który uważał za swoją wstępną pracę, zapowiadającą całe dzieło. Często pod pojęciem melancholii obejmowana jest cała twórczość Zrzavého. W tak szerokim ujęciu można połączyć obraz Melancholia II (1919) i Wiosna (1924–1929) z obrazami bezpośrednio zainspirowanymi wydarzeniami monachijskimi (Ofiara, 1938, Uchodźcy, 1938). Melancholia przenika również dzieła Zrzavého z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, kiedy zajmował się głowami anielskimi, o których nie można powiedzieć, czy należą do mężczyzny czy kobiety (Niebieska głowa, 1974). Zrzavý miał bliski stosunek do Biblii. Ważne dla niego były przypowieści uogólnione do znanych tematów, dotyczących pokory, pomocy bliźniemu i łaski. Przyciągał go związek Chrystusa i Jana, któremu poświęcił kilka obrazów. Od Gości Abrahama (1911–1912), Pokutującej Magdaleny (1914) i Miłosiernego Samarytanina (1914–1915) prowadzi droga do Pielgrzymów do Emaus (1942) i do Zwiastowania (1957), dwóch szczytowych dzieł, opartych na wczesnych szkicach rysunkowych, wykonanych przed pierwszą wojną światową.

Od samego początku Zrzavý poruszał się w polaryzacjach znaczeniowych. Równocześnie z wyciszeniem i medytacją w jego pracy przejawiała się przeciwna postawa, ukazująca wyzwoloną seksualność i swobodną rozkosz, jak przypominają nie tylko Kochankowie (Opętanie, 1915), ale przede wszystkim Kleopatra, w której rozkosz połączyła się ze śmiercią, oraz niezwykle erotycznie wyzwolony rysunkowy towarzysz do Sonetów Szekspira z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych. Motyw Kleopatry wzbudził tak duży oddźwięk, że stał się herbowym dziełem Zrzavého. Z wzorów plastycznych nie można pominąć kultu Leonarda, który wystawa przedstawia osobistymi interpretacjami Świętego Jana Chrzciciela (1923–1926) i Mony Lisy (1946–1952). Zrzavý miał silny związek z literaturą. Potrafił uwidocznić wewnętrzne wymiary opowieści w sposób często kongenialny z literackim pierwowzorem, co potwierdza zbiór rysunków do Maja Karla Hynka Máchy (1924) i do Kwiatów Karla Jaromíra Erbena (1926–1927). Wysoki poziom zachowują ilustracje Zrzavého z drugiej połowy lat pięćdziesiątych do książek Juliusza Zeyera (Dom Pod tonącą gwiazdą, 1957; Światła Wschodu, 1958), a także do porywającej prozy Máchy Pielgrzymka karkonoska (1959).

Główną oś twórczości Zrzavego przez długi czas wyznaczał jego związek z miejscem – od fantastycznych pejzaży, przez Wyżynę Czesko-Morawską (Krucemburk, 1920; Suszarnia w Vadínie, 1920), aż po dwa regiony, które były mu najbliższe: Bretanię i Wenecję. Obok całkowicie opuszczonych zakątków Bretanii i wysoko ucywilizowanego Placu Świętego Marka w Wenecji, Zrzavý miał również wyczucie dla przemysłowego przedmieścia Morawskiej Ostrawy (1933), a także dla rozpadających się nagrobków przy Via Appia (1934). Ostatnim ważnym miejscem stała się dla niego Grecja, do której okazjonalnie odwoływał się już wcześniej, lecz na której skupił się bezpośrednio po swojej pierwszej podróży do tego kraju w 1966 roku. Do jego rysunków przeniknęły inspiracje zarówno z archaicznej rzeźby greckiej, jak i z wyjątkowego miejsca, które na początku lat sześćdziesiątych podziwiał również Martin Heidegger – świątyni Posejdona na przylądku Sounion. Pod koniec swojej artystycznej i życiowej drogi Zrzavý powrócił do własnych początków kultury europejskiej, którą zawsze pragnął poznać bezpośrednio.

Karel Srp

Współorganizatorem wystawy jest Galeria Narodowa w Pradze.

Przetłumaczone przy pomocy chatu GPT.

Kuratorzy wystawy: Lenka Bydžovská, Vojtěch Lahoda, Zuzana Novotná, Karel Srp
Texty: Lenka Bydžovská, Vojtěch Lahoda, Zuzana Novotná, Karel Srp
Projekt graficzny: Jan Havel, Belavenir Design Studio
Propagacja:  Ian Derson Advertising, Jana Šrubařová
Programy edukacyjne: Zuzana Jasanová, Marcela Pelikánová

1. Art Consulting Brno – Praha, Alšova jihočeská galerie v Hluboké nad Vltavou, Galerie hlavního města Prahy, Galerie Kodl, Galerie Maldoror, Galerie moderního umění v Hradci Králové, Galerie moderního umění v Roudnici nad Labem, Galerie Středočeského kraje, Galerie umění Karlovy Vary, Galerie Vysočiny v Jihlavě , Galerie výtvarného umění v Havlíčkově Brodě, Galerie výtvarného umění v Chebu, Galerie Zlatá husa, Krajská galerie výtvarného umění ve Zlíně, Městské muzeum a galerie Vodňany, Miroslav Korecký, obchod s uměním v Praze, Muzeum umění Olomouc, Národní galerie v Praze, Národní památkový ústav, ú. o. p. v Českých Budějovicích, Oblastní galerie v Liberci, Oblastní galerie Vysočiny v Jihlavě, Prinz Prager Gallery, Severočeská galerie výtvarného umění v Litoměřicích, Východočeská galerie v Pardubicích, Západočeská galerie v Plzni a tym prywatnym kolekcjonerom.